آشنایی با انواع فعل فارسی

زبان فارسی، هویت و میراث مشترک ماست؛ زبانی که اندیشه و احساسات ما رو به زیباترین شکل بیان کرده و باعث شده تا بتونیم با افراد هم زبان خودمون، ارتباط برقرار کنیم. زبان مادری فقط یه وسیله برای حرف زدن نیست، بلکه بخشی از فرهنگ ماست. پس چه بهتر که اون رو خوب بلد باشیم و دستور زبانش رو دقیق بشناسیم!

برای شناخت دستور زبان فارسی، در این مقاله قراره به سراغ فعل فارسی بریم. یکی از بخش‌های مهم دستور زبان فارسی، فعله؛ چون با کمک فعل، جمله ما کامل میشه و معنی می‌گیره. در واقع فعل در هر جمله، نقشی اساسی داره و بدون اون، جمله ناقص و نامفهوم میشه. در نتیجه برای این که بتونین به راحتی معنی جملات رو تشخیص بدین و حتی جملات زیبا و دلنشین بسازین، لازمه که با انواع فعل فارسی آشنا باشین.

در این مقاله، قراره کلی درباره فعل‌های فارسی، زمان‌هاشون و نکات جالبی درباره افعال، صحبت کنیم. پس با ما همراه باشین!

شناخت ساختار فعل فارسی

یکی از مهم‌ترین مواردی که در حین شناخت فعل فارسی باید بدونین، بن و شناسه فعله. هر فعل به 6 صورت صرف میشه؛ مثلا فعل "گفتن" رو در نظر بگیرین. صرف این فعل به صورت: گفتم، گفتی، گفت، گفتیم، گفتید، گفتند هست.

می‌بینیم که "گفت" در همه این صرف‌ها ثابته. به این جزء ثابت در افعال، بن فعل میگیم و اون بخشی که در هر قسمت تغییر می‌کنه و می‌تونیم با کمکش مفرد یا جمع بودن فعل رو مشخص کنیم، شناسه نام داره؛ در واقع ساختار فعل از شناسه و بن فعله.

انواع فعل فارسی از نظر مفرد و جمع بودن

هر فعل رو می‌تونیم به مخاطب، خودمون یا شخصی که حضور نداره نسبت بدیم. فعلی که به ما نسبت داده میشه، اول شخص، فعلی که به مخاطبمون نسبت میدیم دوم شخص و فعلی که به شخصی که حضور نداره اختصاص داده میشه، سوم شخصه. از طرفی فعلی که درباره یک نفر صحبت می‌کنه، فعل مفرد و فعلی که درباره چند نفر صحبت می‌کنه، بهش فعل جمع گفته میشه.

انواع فعل از نظر زمان

فعل فارسی رو می‌تونیم از نظر زمانی به سه بخش گذشته، حال و آینده تقسیم کنیم. هر کدوم از این زمان‌ها، دارای شکل متفاوتی از فعل هستن که برای یادگیری هر چه بهتر انواع زمان‌های فعل، در ادامه براتون هر کدوم رو به صورت مجزا، توضیح دادیم.

فعل حال

زمان حال، یکی از انواع زمان‌های فعل در دستور زبان فارسیه و برای بیان عملی استفاده میشه که در همون لحظه صحبت، در حال انجام شدنه. برای مثال: من دارم کتاب می‌خوانم یک جمله‌ای که در همین زمان، در حال انجام شدنه. زمان حال به 3 قسمت تقسیم میشه که در ادامه با هم بررسی می‌کنیم.

مضارع مستمر

یک نوع از فعل فارسی زمان حال، مضارع مستمره که این فعل از بن مضارع کمکی «دار» + شناسه + «می» + بن مضارع فعل اصلی + شناسه ساخته میشه. برای این که بتونین این فعل رو بهتر یاد بگیرین، به جدول زیر توجه کنین:

مضارع اخباری

کاربرد این فعل برای بیان کارهایی که به صورت پیوسته در گذشته و حال و آینده رخ میده، رخ دادن فعل در زمان حال، بیان انجام کارهایی که عادت هستن، بیان شرط، بیان رخ دادن فعل در زمان آینده و برای آغاز نقل قوله. ساختار این فعل به صورت می + بن مضارع + شناسه (ّ م، ی، ّد، یم، ید، ّند) است.

مضارع التزامی

فعلی که انجامش همراه با شک و تردید و یا شرط باشه، میشه مضارع التزامی. برای ساخت فعل مضارع التزامی از ترکیب «بـ» + بن مضارع + شناسه کمک می‌گیریم. به جدول زیر و مثال‌های اون نگاه کنین تا راحت‌تر این فعل فارسی رو یاد بگیرین:

فعل گذشته

زمان گذشته، یکی از انواع زمان‌های فعل در دستور زبان فارسیه و برای بیان عملی استفاده میشه که قبل از لحظه صحبت رخ داده. به عنوان مثال "دیر وقت بیدار شدم"؛ این جمله داره کاری که در گذشته صورت گرفته رو بیان می‌کنه. از انواع فعل ماضی می‌تونیم به موارد زیر اشاره کنیم.

ماضی ساده

ماضی ساده یا مطلق برای بیان کاری استفاده میشه که در گذشته به صورت کامل به اتمام رسیده. این فعل فارسی به صورت بن ماضی + شناسه‌ها ساخته میشه. برای یادگیری دقیق، جدول زیر رو براتون تهیه کردیم:

ماضی نقلی

این حالت از فعل، برای کاریه که در گذشته انجام شده و اکنون نتیجه اون مد نظره. ساختارش هم به این صورته که: صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + فعل‌های معین «ام، ای، است، ایم، اید، اند». با استفاده از این فرمول، شما می‌تونین به راحتی، فعل ماضی نقلی رو در جملات تشخیص بدین.

ماضی بعید

گذشته پیشین یا بعید، زمانی از فعله که انجام کاری رو قبل از کار دیگه نشون میده. این فعل فارسی رو باید از این طریق بسازیم: صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + ماضی ساده از مصدر «بودن».

ماضی استمراری

گذشته استمراری، یکی از انواع زمان فعل در زبان فارسیه که برای بیان کاری که در گذشته به صورت پیوسته ادامه داشته‌ یا بارها تکرار شده‌ به کار میره. ساختار این فعل هم شبیه ماضی مطلقه که به اولش «می‌» اضافه شده. برای یادگیری بهتر، به جدول زیر نگاه کنین:

ماضی التزامی

این فعل فارسی، برای بیان عملی در گذشته همراه با احتمال، آرزو، یا التزام به کار میره و ساختارش هم به این صورته که باید به کمک صفت مفعولی (بن ماضی + ه) + صرف فعل کمکی «باش» + شناسه فعل، ماضی التزامی رو بسازین.

ماضی بسیار بعید (ابعد)

این نوع فعل فارسی برای بیان عملی در گذشته بسیار دور و بیشتر حکایت‌ها به کار میره و از ترکیب صفت مفعولی (بن ماضی به اضافه ه) + ماضی نقلی «بودن» ساخته میشه. این جدول، ساخت فعل ماضی ابعد رو برای صیغه‌های مختلف نشان میده:

ماضی نقلی استمراری

فعلی که در گذشته، بارها یا برای دوره‌ای انجام شده و اثر اون تا الان هم باقی مونده رو ماضی نقلی اسمراری میگیم. ساختار این فعل فارسی به صورت: می + ماضی نقلی هست که در جدول زیر به طور کامل توضیحش دادیم.

ماضی ملموس (ماضی مستمر)

یکی دیگه از فعل‌های فارسی، ماضی مستمر یا ملموسه که میشه گفت همون ماضی استمراریه ولی با ماضی ساده "داشتن" ترکیب میشه و ساختارش به این صورته که :ماضی ساده از مصدر داشتن + ماضی استمراری فعل مورد نظر.

فعل آینده

زمان آینده، یکی دیگه از انواع زمان‌های فعل در دستور زبان فارسی برای بیان عملیه که بعد از لحظه صحبت قراره رخ بده. در واقع از این فعل زمانی استفاده می‌کنیم که می‌دونیم کاری قراره در آینده‌ای نزدیک به وقوع بپیونده؛ مثل این جمله که: فردا به شهر می‌روم. برای ساخت فعل آینده باید این فرمول رو رعایت کنیم: خواه + شناسه مضارع + بن ماضی فعل مثل: خواهـم رفت.

انواع فعل از نظر وجه

وجه فعل فارسی همون صورت یا جنبه‌ایه که بر اخبار، احتمال، امر، تاکید، تمنا، آرزو و امید دلالت داره. برای فعل در دستور زبان فارسی 6 وجه در نظر گرفته شده که از این قراره:

انواع فعل از نظر ساختار

هسته اصلی هر فعل فارسی در واقع ریشه اون فعله که بعد از تبدیل شدن به بن مضارع یا بن ماضی، شناسه‌هایی به اون اضافه میشه و به این ترتیب در یکی از زمان‌های ماضی، مضارع و آینده به کار میره که همین باعث میشه که معنای جمله ما کامل بشه. هر کدوم از این ترکیبات می‌تونه افعال رو از نظر ساختاری به سه دسته ساده، پیشوندی و مرکب طبقه‌بندی کنه.

فعل ساده

فعلیه که بن مضارع اون فقط از یک تک واژه ساخته شده. در واقع برای این که شما بفهمین یک فعل ساده‌ست یا نه، اول از همه باید بن مضارع اون‌ رو به دست بیارین و ببینین که آیا فقط یک تک‌واژ باقی می‌مونه یا نه. مثلاً: بن مضارع فعل "گفتم"، "گو" میشه ، یا بن مضارع فعل "بنویسیم"، "نویس" میشه. این دو مثال، بن مضارع‌شون به صورت تک‌واژ باقی موند.

فعل پیشوندی

این فعل فارسی از ترکیب پیشوندها و فعل ساده ساخته میشه. پیشوندها عبارتند از: بر، در، باز، فرو، فرا، وا، پس، ور. افعال پیشوندی مثل باز کردن، فرافکنی کردن، واماندن، پس دادن، فرو خوردن یا برگرفتن میشه که می‌بینیم در کنار فعل ساده، یک پیشوند هم وجود داره.

فعل مرکب

فعل مرکب از ترکیب فعل ساده یا پیشوندی با اسم یا صفت مستقل ساخته میشه. برای درک بهتر، به مثال‌های زیر دقت کنین:

تقسیم بندی افعال از نظر لازم و متعدی بودن

بعضی از افعال بدون مفعول، معنی کاملی ندارن و حتما باید یک مفعول براشون تعریف بشه تا بتونن معنای درست و کاملی داشته باشن. این نوع فعل رو در ادبیات فارسی، فعل گذرا یا متعدی میگیم. مثل این جمله که "فاطمه غذا را آورد."

از طرفی یک سری از افعالی فارسی، بدون مفعول هم معنای خودشون رو دارن و در جمله نیازی به مفعول حس نمیشه. به این گونه فعل فارسی، فعل لازم یا ناگذرا میگیم؛ مثل این جمله که "فاطمه به مدرسه رفت."

افعال دو وجهی

در تقسیم‌بندی افعال به دو دسته‌ گذرا و ناگذرا، باید توجه کنیم که بعضی از افعال هم می‌تونن ناگذرا باشن و هم گذرا که به اون‌ها میگیم افعال دو وجهی. مثل: شکست، پژمرد، گسست و ریخت.

انواع فعل از نظر معلوم و مجهول

در بعضی از موارد، فاعل یک فعل فارسی به راحتی در جمله قابل تشخیصه که به اون فعل معلوم میگیم؛ اما بعضی اوقات ممکنه فاعل به راحتی در جمله مشخص نباشه؛ این نوع فعل، فعل مجهوله که ساختمان مشخصی داره؛ فاعل حذف شده و مفعول معمولا در آغاز جمله به کار میره و نقش نهاد داره. در این فعل همیشه فعل کمکی "شدن" یا بعضی وقت‌ها "گشتن" و "گردیدن" به کار رفته. به مثال‌های زیر دقت کنین:

در دو مثال اول، ما فاعلی در جمله نمی‌بینیم و فقط جمله ما مفعول داره که در اول جمله اومده و نقش نهادی داره. از طرفی در جمله‌های سوم و چهارم، شما فاعل جمله رو می‌تونین به راحتی تشخیص بدین. دو جمله اول معلوم و دو جمله آخر، فعل مجهول هستن. بهتره بدونین زمانی از فعل مجهول استفاده می‌کنیم که فاعل معلوم نباشه و گوینده روی فعل تمرکز کرده و زمانی که قصد ما مشخص شدن فاعل نیست و فعل و مفعول برامون اهمیت بیشتری داره.

انواع فعل از نظر تام و ربطی بودن

از انواع فعل فارسی، می‌تونیم به دو نوع تام و ربطی اشاره کنیم. فعل تام همون فعل خاصه که معنای کاملی داره و برای انجام گرفتن یا پذیرفتن کاری مشخص به‌کار میره؛ اما فعل‌های ربطی یا همون افعال اسنادی، معنای کاملی ندارن و فقط برای اثبات یا نفی یک موضوع به کار میرن.

افعال تام مثل "شنیدن" و "گفتن"، افعال ربطی مثل "گشتن" و "گردیدن". البته باید این نکته رو در نظر داشته باشین که افعال "گشتن" و "گردیدن" زمانی فعل ربطی هستن که به معنی "شدن" در جمله به کار برن.

سخن پایانی

همونطور که گفتیم، فعل فارسی کلمه ‌یا گروهی از کلماته که در آخر جمله میاد و معنای کامل و دقیقی به جمله می‌بخشه. هر فعل فارسی در همه‌ حالات جزء ثابتی داره که اون جزء رو بهش میگن ریشه یا بن فعل.

ریشه‌ فعل فارسی بعد از تبدیل شدن به بن مضارع و بن ماضی، با گرفتن زمان، شمار، شخص و با رعایت اصول خاصی قابل صرف شدنه. لازمه این نکته رو یادآوری کنیم که به ریشه یا بن فعل اسم مصدر هم میگن.

یکی از دروس مهم برای دانش آموزان در سال آخر، همین درس فارسی و دستور زبانه که در مقاله روش‌ مطالعه فارسی دوازدهم هم به این موضوع پرداخته شده. امیدواریم توضیحاتی که در مورد انواع فعل دادیم برای شما مفید واقع شده باشه.

اما اگه هر سوال یا ابهامی براتون در مورد این موضوع پیش اومد، می‌تونین توی بخش نظرات با ما در میون بذارین. همچنین شما می‌تونین که شماره تماستون رو در قسمت ارتباط با مشاورین پرش وارد کنین تا در اسرع وقت باهاتون تماس گرفته بشه.