واج‌ آرایی؛ رمز خوش‌آهنگ شدن کلمات در ادبیات فارسی

خیلی اوقات پیش اومده که شنیدیم یک بیت شعر یا یک خط جمله، دارای واج آراییه. ممکنه این سوال رو از خودمون پرسیده باشیم که واج آرایی چیست و باعث ایجاد چه تغییراتی میشه؟ یا این که چه قسمتی به جمله اضافه شده که همه متوجه میشن یک جمله واج آرایی داره؟

واج آرایی، یکی از مهم‌ترین آرایه‌های ادبیات فارسیه که باعث میشه تا متن و شعر، زیباتر بشه. به همین دلیل، از زمان قدیم، خیلی از نویسندگان و شاعران، از این آرایه استفاده می‌کردن تا متن‌های خودشون رو از طریق موسیقی دلنواز کلمات، دلنشین‌تر کنن.

واج آرایی، از دو کلمه واج و آرایی تشکیل میشه. واج به معنای کوچک‌ترین بخش سخنه و با جا به جا کردن این واج‌ها، معنی کلمه تغییر می‌کنه. برای مثال، کلمه «تا» از دو واج «ت» و «ا» تشکیل شده و اگه این دو کلمه رو با هم جا به جا کنیم، معنی تغییر می‌کنه. البته باید این مورد رو هم در نظر داشته باشین، حروفی که تلفظ یکسان دارن، مثل (ظ، ذ، ز، ض) یک واج شناخته میشن.

آرایی هم از مصدر آراستن میاد که به معنی زینت دادن و نظم دادنه. پس در کل می‌تونیم بگیم که این آرایه، به معنی زینت دادن و سر و سامان دادن به واج‌های کلمه‌ست.

واج آرایی چه نوع آرایه‌ای است؟

آرایه‌هایی که در ادبیات فارسی وجود دارن، به دو بخش لفظی و معنوی تقسیم میشن که واج آرایی، جزء آرایه‌های لفظی در ادبیات فارسیه. برای تعریف واج آرایی، می‌تونیم بگیم که تکرار بیش از حد چندین صامت یا مصوته که در کنار هم، این آرایه رو به وجود میارن. اسم دیگه این آرایه، نغمه حروفه و خیلی از شاعران خواسته یا ناخواسته، در شعرهاشون، از این آرایه استفاده می‌کنن.

تفاوت واج آرایی با آوا

زمانی که هوا از شش خارج میشه و با بخش‌هایی مثل حنجره، دهان، زبان، لب و بینی برخورد می‌کنه، یک صوت ایجاد میشه که بهش آوا میگن. حالا اگه این آواها دگرگونی معنایی ایجاد کنن، به واج تبدیل میشن.

مثلا «ض» و «ذ» در فارسی، یک آوا هستن؛ چون دگرگونی آوایی ایجاد نمی‌کنن. از طرفی «پ» و «س» واج هستن چون در ساخت «سر» و «پر»، تمایز معنایی ایجاد می‌کنن.

روش تشخيص واج آرایی

به دلیل این که واج آرایی جزء آرایه‌های لفظیه، پیدا کردنش سخت نیست و می‌تونین اون رو با مشاهده حروف یا شنیدن کلمات تشخیص بدین. البته بیتی واج آرایی داره که حداقل 3 واج تکرار شونده مشابه داشته باشه و این تکرار کلمات، یک موسیقی خاصی به جمله ببخشه.

نکته دیگه‌ای هم که باید بهش توجه داشته باشین، اینه که شکل املای کلمه در این آرایه مهم نیست. یعنی اگه در یک بیت، از چهار واج «ز» استفاده کرده باشه ولی شکل املایی اون‌ها متفاوت باشه، یعنی از بین «ظ» و «ز» و «ذ» و «ض» باشه، مشکلی برای واج آرایی به وجود نمیاد و ما باز هم این آرایه رو داریم.

مثال‌هایی از این آرایه

در ادامه، قراره چندین مثال واج آرایی رو براتون بررسی کنیم تا بتونین این آرایه رو به راحتی یاد بگیرین. پس در ادامه با ما همراه باشین.

"خیزید و خز آرید که هنگام خزان است
باد خنک از جانب خوارزم وزان است"

در این بیت، بیشترین صامتی که وجود داره، «خ» و «ز» هست. پس این جا واج آرایی این دو کلمه رو داریم.

"شبست و شاهد و شمع و شراب و شیرینی
غنیمت است چنین شب که دوستان بینی"

برای زیبایی شعر، سعدی در این بیت، از تکرار واج «ش» استفاده کرده.

"ما به مام میهن مهر می‌ورزیم"

در این جمله، تکرار واج «میم» رو برای زیباتر شدن شاهد هستیم.

"خوابِ نوشینِ بامدادِ رحیل

باز دارد پیاده را زِ سبیل"

در این مثال می‌بینیم که مصوت «ــِـ» تکرار شده و با ایجاد واج آرایی، بیت رو گوش‌نواز کرده.

"افسوس که بی‌فایده فرسوده شدیم
وَز داسِ سپهرِ سرنگون سوده شدیم"

صامت «س»، در این بیت تکرار شده و این آرایه رو به وجود آورده.

تفاوت واج آرایی و واژه آرایی

این دو آرایه، هر دو به نوعی تکرار در جمله اشاره دارن، ولی یک تفاوت اصلی وجود داره که نباید اون رو فراموش کنین. واج آرایی در جمله به معنی تکرار یک واج (حرف یا صدا) برای ایجاد موسیقی و تاکیده؛ از طرفی واژه آرایی، تکرار یک واژه در جمله برای تاکید معنا یا ایجاد آهنگ در متنه. به مثال‌های زیر دقت کنین:

سرو سیمین‌تنان، سوسن سمن‌سا را ببین (تکرار واج "س")

شب است و شب، دلگیر و شب، تاریک و شب، خاموش (تکرار واژه "شب")

آشنایی با صامت‌ها و مصوت‌های فارسی

مصوت، آوایی هست که از طریق لرزش تار، از گلو خارج میشه و موقع تلفظ، دهان گوینده باز می‌مونه و هوا می‌تونه از گلو تا لب رو آزادانه طی کنه. ما در زبان فارسی، شش تا مصوت داریم: ــَـ  ــِـ  ــُـ  آ او  ای.

حالا این 6 مصوت هم به دو بخش کوتاه و بلند تقسیم میشن: ــَـ  ــِـ  ــُـ مصوت کوتاه هستن و آ، او، ای مصوت‌های بلند محسوب میشن.

صامت در لغت به معنای ساکت و بی‌صداست و صامت‌ها، هم زمان با بسته شدن یا انقباض در یک یا چند نقطه از مجرای صوتی ایجاد میشن. در زبان فارسی، 23 تا صامت وجود داره: ء ب پ ت ث ج چ ح خ د ز ژ س ش ف ق ک گ ل م ن و هـ ی.

دانلود پی دی اف مثال واج آرایی

برای آشنایی با مثال‌های بیشتری از این آرایه، ما براتون یک PDF تهیه کردیم. کافیه روی لینک زیر کلیک و پی دی اف رو دانلود کنین.

سخن پایانی

ادبیات فارسی، زبان مادری ماست که ما فارسی زبانان، باید به خوبی بهش مسلط باشیم. در ادبیات فارسی، موضوعات مهمی هست که مسلط شدن بهشون واقعا اهمیت زیادی داره؛ مثل: انواع قید فارسی و انواع زمان‌های فعل در دستور زبان فارسی.

همین‌طور چندین موارد مثل آرایه‌ها هستن که علاوه بر اهمیت یادگیری، باعث زیباتر شدن کلام و شعرها میشن. به همین دلیل ما هم در این مقاله، واج آرایی که باعث زیباتر شدن و جذاب‌تر شدن نثر و نظم میشه رو براتون توضیح دادیم تا بتونین به راحتی از این آرایه استفاده کنین. امیدواریم این مقاله، براتون مفید بوده باشه.😀