واج آرایی چیست؟

خیلی اوقات پیش اومده که شنیدیم یک بیت شعر یا یک خط جمله، دارای واج آراییه. ممکنه این سوال رو از خودمون پرسیده باشیم که واج آرایی چیست و چه کمکی به متن می‌کنه؟ یا این که باعث چه اتفاقی میشه که همه متوجه میشن یک جمله واج آرایی داره؟

واج آرایی، یکی از مهم‌ترین آرایه‌های ادبیات فارسیه که باعث میشه تا متن و شعر، زیباتر بشه. به همین دلیل، از زمان قدیم، خیلی از نویسندگان و شاعران، از این آرایه استفاده می‌کردن تا متن‌های خودشون رو از طریق موسقی دلنواز کلمات، دلنشین‌تر کنن.

یکی از آرایه‌هایی که در زبان و ادبیات فارسی وجود داره، واج آراییه. این آرایه، باعث میشه تا متن یا شعر، دلشنین‌تر و گوش‌نواز‌تر بشه. به همین خاطر، خیلی از شاعران و نویسندگان، از این آرایه در نثر و نظم استفاده می‌کنن.

واج آرایی، از دو کلمه واج و آرایی تشکیل میشه. واج به معنای کوچک‌ترین بخش سخنه و با جا به جا کردن این واج‌ها، معنی کلمه تغییر می‌کنه. برای مثال، کلمه « تا » از دو واج «ت» و «ا» تشکیل شده و اگه این دو کلمه رو با هم جا به جا کنیم، معنی تغییر می‌کنه.

آرایی هم از مصدر آراستن میاد که به معنی زینت دادن و نظم دادنه. پس در کل می‌تونیم بگیم که این آرایه، به معنی زینت دادن و سر و سامان دادن به واج‌های کلمه‌ست.

آرایه‌هایی که در ادبیات فارسی وجود دارن، به دو بخش لفظی و معنوی تقسیم میشن که واج آرایی، جزء آرایه‌های لفظی در ادبیات فارسیه. برای داشتن یک تعریف ساده از این آرایه، می‌تونیم بگیم که تکرار بیش از حد چندین صامت یا مصوته که در کنار هم، این آرایه رو به وجود میارن. اسم دیگه این آرایه، نغمه حروفه و خیلی از شاعران خواسته یا ناخواسته، در شعرهاشون، از این آرایه استفاده می‌کنن.

مصوت، آوایی هست که از طریق لرزش تار، از گلو خارج میشه و موقع تلفظ، دهان گوینده باز می‌مونه و هوا می‌تونه از گلو تا لب رو آزادانه طی کنه. ما در زبان فارسی، شش تا مصوت داریم: ــَـ  ــِـ  ــُـ  آ   او  ای.

حالا این 6 مصوت هم به دو بخش کوتاه و بلند تقسیم میشن: ــَـ  ــِـ  ــُـ مصوت کوتاه هستن و آ، او، ای مصوت‌های بلند محسوب میشن.

صامت در لغت به معنای ساکت و بی‌صداست و صامت‌ها، هم زمان با بسته شدن یا انقباض در یک یا چند نقطه از مجرای صوتی ایجاد میشن. در زبان فارسی، 23 تا صامت وجود داره: ء ب پ ت ث ج چ ح خ د ز ژ س ش ف ق ک گ ل م ن و هـ ی

البته باید این مورد رو هم در نظر داشته باشین، حروفی که تلفظ یکسان دارن، مثل (ظ ذ ز ض) یک واج شناخته میشن.

آوا صوتی هست که زمانی که هوا از شش بیرون میاد و به برخی از بخش‌های حنجره، دهان، زبان، لب و بینی برخورد می‌کنه ایجاد میشه. حالا اگه این آواها دگرگونی معنایی ایجاد کنن، به واج تبدیل میشن.

مثلا «ض» و «ذ» در فارسی آوا هستن؛ چون دگرگونی آوایی ایجاد نمی‌کنن. از طرفی «پ» و «س» واج هستن چون در ساخت «سر» و «پر»، تمایز معنایی ایجاد می‌کنن.

به دلیل اینکه واج آرایی جزء آرایه‌های لفظیه، پیدا کردنش سخت نیست و می‌تونین اون رو با مشاهده حروف یا شنیدن کلمات تشخیص بدین. البته بیتی واج آرایی داره که حداقل 3 واج تکرار شونده مشابه داشته باشه و این تکرار کلمات، یک موسیقی خاصی به جمله ببخشه.

علاوه بر این، نکته دیگه‌ای هم که باید بهش توجه داشته باشین اینه که شکل املای کلمه در این آرایه مهم نیست. یعنی اگه در یک بیت، از چهار واج «ز» استفاده کرده باشه ولی شکل املایی اون‌ها متفاوت باشه، یعنی از بین «ظ» و «ز» و «ذ» و «ض» باشه، مشکلی برای واج آرایی به وجود نمیاد و ما باز هم این آرایه رو داریم.

در ادامه، قراره چندین مثال واج آرایی رو براتون بررسی کنیم تا بتونین این آرایه رو به راحتی یاد بگیرین.

خیزید و خز آرید که هنگام خزان است
باد خنک از جانب خوارزم وزان است

در این بیت، بیشترین صامتی که وجود داره، «خ» و «ز» هست. پس این جا واج آرایی این دو کلمه رو داریم.

شبست و شاهد و شمع و شراب و شیرینی
غنیمت است چنین شب که دوستان بینی

برای زیبایی شعر، سعدی در این بیت، از واج آرایی «ش» استفاده کرده.

ما به مام میهن مهر می‌ورزیم

در این جمله، تکرار حرف «میم» رو شاهد هستیم.

خوابِ نوشینِ بامدادِ رحیل

باز دارد پیاده را زِ سبیل

در این مثال می‌بینیم که مصوت «ــِـ» تکرار شده و با ایجاد واج آرایی، بیت رو گوش‌نواز کرده.

افسوس که بی‌فایده فرسوده شدیم
وَز داسِ سپهرِ سرنگون سوده شدیم

صامت «س»، در این بیت تکرار شده و این آرایه رو به وجود آورده.

برای آشنایی با مثال‌های بیشتری از این آرایه، کافیه روی لینک زیر کلیک و پی دی اف رو دانلود کنین.

ادبیات فارسی، زبان مادری ماست که ما فارسی زبانان، باید بهش مسلط باشیم. در ادبیات فارسی، موضوعات مهمی هست که مسلط شدن بهشون واقعا اهمیت زیادی داره؛ مثل: انواع قید فارسی و انواع زمان‌های فعل در دستور زبان فارسی.

همینطور چندین موارد مثل آرایه‌ها هستن که باعث زیباتر شدن کلام و شعرها میشن. به همین دلیل ما هم در این مقاله، واج آرایی که باعث زیباتر شدن و جذاب‌تر شدن نثر و نظم میشه رو براتون توضیح دادیم تا بتونین به راحتی از این آرایه استفاده کنین. امیدواریم این مقاله، براتون مفید بوده باشه.😀