«قارچ زاده نشدم بی پدر و مادر، اما مثل قارچ نمو کردم، ولی نه مثل قارچ زود از پا درآمدم. هر جا نَمی بود، به خود کشیدم؛ کسی نشد مرا آبیاری کند. من نمو کردم… مثل درخت سنجد کج و معوج و قانع به آب کم، و شدم معلم روستاهای آذربایجان. پدرم می‌گوید: اگر ایران را میان ایرانیان تقسیم کنید، از همین بیشتر نصیب تو نمی‌شود.» صمد بهرنگی، ۱۳۱۸ - ۱۳۴۷

ببین صمد که راه تو شد ره هر رودخانه...

فکر می‌کنم کمتر کسی باشه که داستان ماهی سیاه کوچولو رو نخونده باشه یا حداقل اسمش رو نشنیده باشه.

ماهی سیاه کوچولو یکی از شاهکارهای صمد بهرنگی، نویسنده بزرگ و مشهور ایرانیه که توی سال ۱۳۴۷ نوشته شده. این کتاب بلافاصله بعد از انتشار سر و صدای زیادی کرد. البته شرایط سیاسی بحرانی اون دوران، توی پخش شدن این کتاب در سراسر کشور تاثیر بسزایی داشت. این داستان جایزه‌های زیادی برده و به زبان‌های مختلفی ترجمه شده.

شاید کتاب ماهی سیاه کوچولو جزو کتاب‌های کودک و نوجوان به حساب بیاد ولی داستان اون به قدری گیراست که حتی بزرگترها هم از خوندن اون لذت می‌برن. من توی این مقاله از وبلاگ پرش، قصد دارم تا براتون این اثر فاخر ادبیات معاصر رو به همراه نویسنده‌اش براتون معرفی کنم.

کتاب ماهی سیاه کوچولو، داستان ماهی‌ایه که نماد شجاعت،‌ فداکاری و آزادی‌خواهیه. اون که سودای کشف جهانی بزرگتر و آزادتر رو در سر داشته، راحتی و آسایشی که در کنار مادرش برخوردار بوده رو فدای رویاها و اهدافش می‌کنه و رهسپار دنیای بزرگتری میشه که بهش می‌گفتن دریا.

ماهی سیاه کوچولو دنبال چیزی بود که کمتر ماهی‌ای جرعت می‌کرد حتی بهش فکر کنه؛ دریا اصلا از نظر ماهی‌های دیگه یک جای خیالی بود که فقط احمق‌های متوهم بهش فکر می‌کردن. اون‌ها دنیاشون محدود می‌شد به جویبار کوچک و آرامشون؛ اما ماهی سیاه کوچولو دلش رو به دریا سپرده بود و می‌خواست هرطور شده به اون‌جا بره.

به همین خاطر از همون ابتدای شروع سفرش با مشکلات ریز و درشتی روبه‌رو میشه ولی هیچوقت دست از مبارزه نمی‌کشه. اون در راه رسیدن به آزادی، فداکاری‌های زیادی انجام میده و سرانجام خودش رو به دریای بی‌کران جاودانگی می‌رسونه.

صمد بهرنگی، معروف به بهرنگ، در دوم تیر ماه ۱۳۱۸ در چرنداب تبریز به دنیا اومد و در نهم شهریور ۱۳۴۷ در ارس رود جاودانه شد. اون رو معلمی پرشور، دلسوز می‌دونستن که همواره غم کودکان برهنه‌پا و گرسنه روستاهای دورافتاده رو به دوش می‌کشید.

صمد وظیفه انسانی و معلمی خودش رو به بهترین شکل برای بچه‌های این روستاهایی که کسی بهشون توجه نمی‌کرد انجام میداد و سعی می‌کرد تا جایی که می‌تونه به رشدشون کمک کنه.

فعالیت‌های صمد بهرنگی تنها به معلمی ختم نمی‌شد. اون توی داستان نویسی، ترجمه و پژوهشگری هم دست داشت و هر از گاهی هم فعالیت سیاسی می‌کرد.

داستان‌نویسی صمد بهرنگی به سال ۱۳۳۶ بر می‌گرده که توی اون دوران صمد، جوانکی دانشجو بود که در دانشسرای زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه تبریز مشغول تحصیل بود. انگیزه‌های صمد برای نویسندگی، دردی بود که از دیدن بچه‌های فقیر و بی‌بضاعت می‌کشید. اون که در ادبیات کودک و نوجوان آن دوران خلاء بزرگی حس می‌کرد، با تشویق‌های دوست نزدیکش غلام حسین ساعدی، شروع به نوشتن داستان برای گروه سنی کودک و نوجوان کرد.

صمد به خاطر فعالیت‌های سیاسیش بارها مورد بازخواست قرار گرفت. اولین بار که از سمت دبیری توی دبیرستان، به خاطر انتقاداتش نسبت به حکومت اخراج شد و به معلمی مقطع دبستان برگزیده شد اما دست از انتقاد و فعالیت سیاسی نکشید، تا جایی که دادگاهی هم شد.

در اواسط دهه چهل بود که توی اعتصابات دانشجویی اون سال‌ها شرکت کرد و تعدادی از دوستانش توی همین راه بازداشت و اعدام شدن. همین خصومت‌ها با سازمان بدنام ساواک باعث شد تا صمد بهرنگی که گرایش‌هایی سوسیالیستی داشت، به سمت سازمان چریک‌های فدایی خلق و دسته آذربایجان اون سوق پیدا کنه.

مرگ صمد اما داستان غم‌انگیزیه که تراژدی این معلم فداکار، این نویسنده دغدغه‌مند کودکان گرسنه رو کامل میکنه. صمد، خالق ماهی سیاه کوچولو، توی همون رودی که ماهی آزاد داستانش برای رسیدن به دریا شنا کرده بود، به دام آب می‌افته و غرق میشه.

داستان صمد با مرگ اون تمام نمیشه. اون که همیشه به فکر تاثیری بود که توی زندگی بقیه می‌ذاشت، تونست با کتاب‌ها و داستان‌هاش برای همیشه در ادبیات فارسی جاودانه بشه.

چه چیزی باعث شده که کتاب ماهی سیاه کوچولو به یکی از معروف‌ترین داستان‌های ادبیات فارسی تبدیل بشه؟ همونطور که اشاره کردیم، صمد بهرنگی از ضعف محتوای کتاب‌های کودک و نوجوان آگاه بود و به همین دلیل سعی داشت تا کتاب‌هایی با درون‌مایه‌های عمیق‌تر و ادبیاتی غنی‌تر خلق کنه.

پس نمیشه کتاب ماهی سیاه کوچولو رو صرفا یک کتاب داستان برای بچه‌ها دونست، چون پیام و مضمون اون به قدری عمیق هست که فکر هر انسان متفکری رو به خودش مشغول کنه.

پیام کتاب ماهی سیاه کوچولو، آزادیخواهی، مبارزه برای رسیدن به هدف، فداکاری، شجاعت و ناامیدی بود. صمد بهرنگی همه این پیام‌ها رو با بیانی شیوا و خلق شخصیت‌هایی باورپذیر به مخاطبش القا می‌کرد.

کتاب ماهی سیاه کوچولو، شاید تنها روایت‌گر داستان یک ماهی شجاع کوچک باشه ولی درون خودش پیام‌های عمیق برای تمامی گروه‌های سنی داره.

مطالعه آزاد برای هر دانش‌آموزی، مزایای شگفت‌انگیزی داره. این کار نه تنها ذهن دانش‌آموزان رو تقویت می‌کنه، بلکه به اون‌ها درس‌هایی میده که شاید توی کتاب‌های درسیشون خیلی به اون‌ها پرداخته نشده باشه. چه بهتر که دانش‌آموزان در سنین ابتدایی دوران تحصیل، مطالعه غیر درسی رو توی برنامه‌هاشون قرار بدن.

اما کتاب ماهی سیاه کوچولو چه کمکی به دانش‌آموزان می‌کنه؟

دوران نوجوانی یکی از پرتلاطم‌ترین دوران‌های زندگی هر فردیه. دانش‌آموزان از وقتی که دوران ابتدایی‌شون تموم میشه، سعی می‌کنن که مستقل باشن و خودشون رو بین بزرگترها جا بدن. اون‌ها بیشتر اوقات با سرکوب، تمسخر و بی‌توجهی بزرگترها با خواسته‌هاشون میشن.

کتاب ماهی سیاه کوچولو، داستان جدال یک ماهی جوان با همین سرکوب‌ها، تمسخرها و بی‌توجهی‌هاست. این کتاب می‌تونه برای نوجوانان این کمک رو بکنه که برای رسیدن به خواسته‌ها و رویاهاشون زیر بار هیچ ظلمی نرن و همواره برای خواسته‌هاشون مبارزه کنن.

البته این به معنی نیست که دانش‌آموزان باید سرکش، بی‌ادب و خودرأی باشن؛ بلکه به اون‌ها یاد میده تا همیشه هم مطیع خواسته بزرگترها نباشن.

همونطور که داستان ماهی سیاه کوچولو با مرگ شخصیت اصلی تموم نمیشه و پیام اون توی ذهن ماهی‌های دیگه هم می‌مونه، پیام صمد هم با مرگش به پایان نمی‌رسه و نسل به نسل، پیام اون، کتاب اون می‌گرده خانه به خانه.

سعی کردم تا توی این مقاله معرفی و بررسی مختصر و مفیدی از کتاب ماهی سیاه کوچولو، شاهکار ماندگار آقا معلم صمد بهرنگی داشته باشم.

در آخر، این گفته پدر صمد که «اگه کل ایران رو تقسیم کنن به تو فقط همین کلاس درس می‌رسه» درست از آب در نیومد و نام و یاد صمد در سراسر ایران پخش شد.

امیدوارم که این متن به شما در آشنایی با یکی از شاهکارهای ادبیات معاصر ایران کمک کرده باشه.